THETH, SHQIPERI - "Bjeshkët e Nëmura" ngrihen lart mbi luginën e Shalës, bora kapet pas majave të tyre edhe në verë. Majat e tyre të mprehta fshehin një prej rajoneve më të izoluara të Evropës, ku kultura fisnore jeton sapo kalon kufijtë e botës moderne. Për rreth gjysmë viti, Shala, një park i mbrojtur kombëtar, është e izoluar prej borës së madhe e cila bllokon rrugën që gjarpëron midis maleve. E vetmja mënyrë për të hyrë ose dalë është një udhëtim prej 7 orësh në këmbë për në rrugën më të afërt, nëse dëbora nuk është aq e thellë.

Këtu një mënyrë jetese që po zhduket me shpejtësi mbetet në traditat e Kanunit, kodit të shekullit të 15-të të princit Lekë Dukagjini. Por gjithnjë e më pak vendasit janë të gatshëm ti rezistojnë dimrit të ashpër në Theth, një fshat katolik me shtëpi guri të bardhë të shpërndara nëpër luginë ku pirgjet e dëborës janë kaq të larta sa edhe për të vizituar një fqinj mund të jetë e pamundur. Me pak se dy dekada me parë, rreth 200 familje jetonin gjatë gjithë vitit në Theth. Tani janë 10 ose 15 familje akoma.

"Të gjithë largohen gjatë dimrit", thotë Dilda Dednoja, një grua 69 vjecare e cila nuk e kalon më prej shtatë vitesh dimrin në shtëpinë e saj në zonën e Okolit në Theth. "Në dimër ju jeni bllokuar në dëborë dhe ju vërtet që doni të largoheni", thotë ajo, duke përshkruar një jetë plot mungesa dhe rraskapitëse ku ushqimi hiqet mënjanë në vjeshtë për të zgjatur deri në pranverën e ardhshme, drutë e zjarrit duhet të jenë futur në shtëpitë e fshatarëve përpara se ato të izolohen nga njëra-tjetra. "Do të ketë rreth katër metra dëborë jashtë derës; nuk ka asnjë doktor dhe asnjë shkollë".

Agetina Çarku jeton në shpatin e luginës, në shtëpinë e parë mbi rrugën e keqe që të çon prej maleve drejt Thethit. Në moshën 76 vjeçare, ajo ka mbyllur shtëpinë e saj në dimër dhe ka lëvizur drejt qytetit verior të Shkodrës gjatë dy dimrave të fundit. Por ajo akoma dëshiron të qëndroj në male. "Kur vij këtu sikur ringjallem", thotë ajo, duke shikuar xixëllonjat që fluturojnë në kopshtin e saj një natë vere. "Unë akoma dëshiroj të qëndroj, por brezi i ri nuk dëshiron të punojë fort. Unë nuk mund të qëndroj e vetme, më duhet të ndjek familjen. Kjo është një nevojë praktike, por kjo gjithashtu është një traditë".

Në xhepa të tillë të izoluar si këto, traditat e Shqipërisë vazhdojnë të jenë më të forta. Shumë vazhdojnë të jetojnë të paktën pjesërisht me Kanunin, një përmbledhje kodesh që kalojnë përmes shekujve në të cilat "besa" - përkthyer me afërsi si fjalë me nder ose premtim të shenjtë - është gjëja më e lartë. Kodi ishte pranuar nga shumica myslimane shqiptare dhe nga minoritetet katolike dhe ortodokse. Kodi mbulon gjithçka prej trashëgimisë dhe të drejtave të kishës deri në trajtimin e bagëtive. Mosbindja ndaj Kanunit mund të çojë në ndëshkime të ashpra të cilat mund të përfshijnë dëbimin ose djegien e shtëpisë së shkelësit. Një mospërfillje mund të çojë në një gjakmarrje e cila mund të zgjasë me breza.

Në Theth, askush nuk dëshiron t'ia shesë tokën një personi që vjen nga jashtë, ose edhe nga një fshat tjetër. Nuset duhet të vijnë nga jashtë luginës, një traditë e cila ndiqet sipas rregullave të Kanunit sipas të cilave martesa brenda të njëjtit fis është e ndaluar. "Kanuni është ligj. Ashtu si ligjet e shtetit", - shpjegon Gjovalin Lokthi, 39 vjeç, një "kryeplak" i ashpër, ose shefi i zgjedhur i fshatit. "Me Kanunin ju mund të vriteni për çështje nderi", thotë ai, duke pirë një gllenjkë raki të prodhuar vetë, në atë që deri kohët e fundit ishte kafeneja e vetme e Thethit - një kasolle me dërrasa të cilën ai e kishte shndërruar nga një kasolle për dhitë. "Por është më mirë të vritesh, sepse çfarë të mire do të kishte jeta juaj (nëse ju do të kalonit) 100 vjet prapa banakut?".

Kulla e Thethit, është një kujtim i trashëgimisë rrënuese që mund të kenë gjakmarrjet. Tani një atraksion turistik, godina e ndërtuar me gur dhe pa dritare ishte vendi ku burrat e familjes në armiqësi mund të gjenin strehë - për muaj ose edhe për vite me radhë. E mbrojtur me lehtësi me mure të plotë dhe të çara nëpër dritare, burrat mund të mbijetonin nga bagëtia që mbahej në katin përdhes dhe ushqimet që silleshin prej grave të familjes, të cilat nuk ishin objekt i gjakmarrjes.

Kullat nuk përdoren më. Por ka akoma familje në veri të Shqipërisë të cilat janë të detyruara të izolohen për shkak të armiqësive, duke mos pasur mundësi të dalin jashtë derës së shtëpisë nga frika se mos vriten. Dhe ndonjëherë këto ditë nuk janë vetëm burrat por gjithë familja e cila frikësohet për jetën e saj. Kanuni mbijetoi edhe pas katër dekadave të sundimit komunist pas Luftës së II Botërore, me vuajtje të tilla si burgosjet masive në kampet e punës dhe përpjekjet për të thyer praktikat fisnore.

"Ajo që kanë kaluar njerëzit këtu është shumë mahnitëse", thotë Michael Galaty, profesor i antropologjise në Millsaps College në Jackson (Misisipi), i cili drejton një projekt katër vjeçar kërkimesh antropologjike dhe arkeologjike në luginën e Shalës, i cili studion edhe efektet e izolimit. "Ju kaloni nga kjo kulturë e izoluar fisnore në një prej diktaturave më të ashpra totalitare që ka njohur bota ndonjëherë, dhe prej këtej drejt e në komunitetin e globalizuar". Por shumë njerëz në Shqipëri - veçanërisht në Tiranë, e cila po modernizohet me shpejtësi - tani e përceptojnë Kanunin si brutal dhe arkaik, me urdhrat e tij që gjaku duhet paguar me gjak dhe se një grua është "një plaçkë e bërë për të duruar". Kanuni "ka qenë përsëritur prej shekujsh dhe është rrënjosur thellë në ndërgjegjen e njerëzve", thotë Ismet Elezi, një profesor i së drejtës penale, aktualisht në pension, në Universitetin e Tiranës, që kaloi 50 vjet duke studiuar kanunin. Por "brezi i ri është i interesuar për rock dhe pop, jo për Kanunin, ndonëse ata e zbatojnë atë. Eshtë e zakonshme që të vjetrit që shtyjnë më të rinjtë ta aplikojnë atë, megjithëse ata nuk e dinë sesi".

Edhe në një zonë të izoluar si Thethi, është e qartë se bota e jashtme ka hyrë ngadalë brenda tyre. Tani antenat satelitore televizive janë të dukshme, një antenë përforcuese e rrjetit celular e montuar kohët e fundit siguron pothuajse mbulimin përfekt në një zonë ku lidhjet me rrjetin kombëtar të kabllove mbitokësore janë akoma jashtë mundësive. Një numër gjithnjë e më i madh turistësh janë të gatshëm të rezistojnë udhëtimin rraskapitës me makina fuoristradë për të shkuar në luginë. Fshatarët kanë filluar të marrin miq me pagesë në shtëpitë e tyre, dhe nuk është akoma e qartë sesa shumë turistë ata do të jenë të aftë të akomodojnë. Tani për tani fshatarët e Thethit akoma i mirëpresin vizitorët me raki dhe me kupa të vogla të mbushura me kafe të ëmbël. Mbi të gjitha, sipas traditës shqiptare dhe Kanunit, ju nuk mund të ktheni mbrapsht një mysafir.